Onvermurwbaar en vinnig aanschouwde ‘de boze man’ de wereld

Compromisloos en vilein, stilistisch virtuoos en geëngageerd, al keek hij eerder meewarig dan met mededogen naar de wereld. Martin Amis (1949-2023) was een van de belangrijkste Britse schrijvers uit het eind van de vorige eeuw. Hij overleed 19 mei op 73-jarige leeftijd aan slokdarmkanker, in Lake Worth, Florida.

Amis debuteerde in 1973 met The Rachel Papers en zou zijn reputatie vooral in de daaropvolgende twee decennia vestigen, met drie romans die bekendstaan als de ‘Londense Trilogie’: Money. A Suicide Note (1984), London Fields (1989) en The Information (1995). Drie boeken waarin de gevolgen van het neoliberalisme op scherpe en komische manier worden beschreven. Het draait in die romans om personages die louter voor hun eigenbelang leven. Bijvoorbeeld John Self, de regisseur van commercials die een speelfilm wil maken, uit Money. Of Nicola Six, uit London Fields, die ervan overtuigd is dat ze vermoord zal worden – en die zo karikaturaal wordt neergezet dat het Amis een Booker Prize-nominatie kostte vanwege zijn vrouwbeeld. En Richard Tull, de romanschrijver uit The Information, die tandenknarsend ziet dat een oude vriend meer succes heeft dan hij en zich vervolgens voorneemt diens leven te verzieken.

Holocaust

De jaren tachtig van de vorige eeuw waren een periode waarin cynisme, pessimisme en decadentie hoogtij vierden: geschikte onderwerpen voor de literatuur. In Amerika had je nihilistische schrijvers die hun werken volstopten met referenties aan popcultuur zoals Bret Easton Ellis, Tama Janowitz, Jay McInerney. In Groot-Brittannië werd op een andere manier met die thematiek omgegaan: Ian McEwan, Christopher Hitchens en Martin Amis schreven vanuit een nietsontziend intellectualisme, waaruit eenzelfde negatief wereldbeeld sprak.

Niet iedereen kon even goed omgaan met dat compromisloze. Martin Amis raakte vrienden kwijt, onder wie Julian Barnes, nadat Amis zijn literair agent Pat Kavanagh had ontslagen, de vrouw van Barnes. Christopher Hitchens kon er wel tegen: Amis viel hem keihard aan omdat hij Hitchens verdacht van communistische sympathieën. Hitchens sloeg – ook op papier – keihard terug, maar er was niet eens een gesprek nodig om de lucht te klaren. „Zo gaan volwassen schrijvers met elkaar om”, vond Amis. Hij kwam er wel achter dat lang niet iedereen zo vergevensgezind is. Hij was wars van cultuurrelativisme en toen hij zich daarom negatief uitte over de islam, werd hem dat zwaar aangerekend, ook al zei hij dat hij van die uitspraken „dezelfde middag al” spijt had.

Martin Amis had een grote historische interesse die bleek uit vele essays en ook uit twee romans over de Holocaust: The Zone of Interest (2014) en Time’s Arrow (1991). Die roman wordt in omgekeerd chronologische volgorde verteld. De hoofdpersoon is een Mengele-achtige kamparts en het boek is – zoals aan het slot staat – „a sentimental journey to Auschwitz”. Het leverde Amis de nodige kritiek op, omdat de benadering voor het onderwerp te licht zou zijn, maar ook lof omdat juist deze vertelwijze het contrast tussen de gruwelen en wat eraan voorafging zo scherp neerzet.

‘Angry young men’

Martin Amis kreeg de literatuur vrijwel letterlijk met de paplepel ingegoten. Zijn stiefmoeder, de romanschrijver Elizabeth Jane Howard, liet hem kennismaken met het werk van Jane Austen en stond zo misschien nog wel meer aan de wieg van zijn schrijverschap dan zijn vader: Kingsley Amis was een van de ‘angry young men’, een term voor schrijvers uit de jaren vijftig die voor Amis junior niet misstaan had. Zelf vond Amis dat hij beter eerder afstand had kunnen nemen van zijn vader, maar aan de vergelijking viel niet te ontkomen. Vader Amis was overigens geen liefhebber van het werk van zijn zoon. Hij had een hekel aan boeken waarin de schrijver zelf optrad, dat was het „overtreden van de regels van de roman”. Bovendien vond hij politiek gezien zijn zoon veel te vooruitstrevend.

Toen Martin Amis zijn memoires ging schrijven, Experience (2000), deels met het doel om oude rekeningen te vereffenen, kwam hij erachter dat het helemaal geen voldoening opleverde. Misschien ontstond toen het besef dat hij dichter bij zijn vader stond dan hij had willen toegeven. Dit was dan ook het moment om te gaan schrijven over de Sovjet-Unie (waarover Kingsley Amis de dystopische roman Russian Hide and Seek (1980) had geschreven). In 2002 verscheen van Martin Amis Koba the Dread, een non-fictieboek over Stalin, en in 2006 House of Meetings, dat zich deels afspeelt in een Russisch strafkamp.

Hij bleef het onderwerp trouw: in zijn laatste essaybundel The Rub of Time (2017) staat nog een hoofdstuk over het communisme, waarin hij een lijn trekt van de Sovjet-Unie naar Iran en Jeremy Corbyn. Boos en compromisloos, zo werd Amis in zijn laatste jaren een ‘angry old man’. Maar dan wel een bij wie de balans uiteindelijk op literaire gronden werd opgemaakt.

Lees ook dit artikel: Britse schrijver Martin Amis overleden